Van de plastic soup in oceanen tot klimaatverandering, volgens natuurfilosoof Matthijs Schouten kunnen we de ecologische crises alleen tackelen als we onze relatie met de natuur herzien: “Debatten over duurzaamheid gaan vooral over technologie, beleid en bedrijfsleven, maar de teloorgang van de aarde gaat niet over vervuiling of het uitsterven van soorten, die zijn er slechts onderdeel van.”
Al op jonge leeftijd voelde professor Matthijs Schouten zich sterk verbonden met de natuur en alle levende wezens om zich heen. De landbouw intensiveerde in de jaren ‘60 en Schouten zag het landschap van zijn jeugd binnen enkele jaren verdwijnen. Dat riep bij hem de vraag op: “Wie heeft het recht om te bepalen wat er met al die planten en dieren gebeurt?” Op dat moment besloot hij natuurbeschermer te worden.
Na studies biologie en filosofie onderzoekt Matthijs onder andere wat de onderliggende sociaal-economische processen zijn, die ons beeld van de relatie tussen mens en natuur bepalen. Na decennia van onderzoek komt hij erachter dat andere culturen een totaal andere relatie met de natuur hebben dan wij. Anders dan het Westerse idee, dat de natuur er is om ons te dienen, beschrijven vele inheemse volken in Azië en Zuid-Amerika de natuur bijvoorbeeld als een wereld vol ‘niet-mensen personen’. En in Oosterse tradities, zoals het boeddhisme, overheerst het beeld van de mens als participant in de natuur. We staan als mens immers niet los van de natuur: we zijn er onderdeel van.
Dit videoportret is gemaakt door Jeppe van Pruissen en Bart-Jan Prins
Om onze huidige Westerse houding ten opzicht van de natuur beter te begrijpen neemt Schouten ons eventjes 25 eeuwen mee terug in de tijd: “De Griekse filosoof Aristoteles maakte een hiërarchie van mineralen, planten, dieren en mensen en zette de mens bovenaan. Hij stelde dat lagere rangen het doel hadden om de hogere rangen te dienen. Op basis hiervan concludeerde onder andere het Christendom dat God de wereld voor menselijke doeleinden heeft geschapen. Honderden jaren lang kijken we nu dus al naar de natuur alsof ze geen vrije wil heeft en zichzelf niet kan vertegenwoordigen. Dit antropocentrische wereldbeeld, waarin de natuur steevast aan het kortste eind trekt, is ondertussen wél verantwoordelijk voor de ecologische crises.”
Volgens Schouten komt dit wereldidee nu op losse schroeven te staan, omdat steeds meer mensen beseffen dat ze onderdeel zijn van de natuur én dat ze er (daarom) maar beter goed voor kunnen zorgen. Zowel mensen als organisaties zetten zich dan ook in om ook het welzijn van ‘niet-mensen’ op de politieke agenda te krijgen. Zo heeft een Nieuw-Zeelandse rivier een paar jaar geleden mensenrechten gekregen en wil de Ambassade van de Noordzee ervoor zorgen dat deze zogenaamde ‘werk-zee’ voortaan over haar eigen lot mag beslissen.
Schouten erkent dat het voor de meeste mensen lastig zal zijn om in lijn met deze realisatie te handelen: “Wetenschappers schotelen ons de ene na de andere grafiek over klimaatverandering voor, maar leren ons niet hoe we ons leven moeten veranderen. Als je mensen echter niet helpt om hun oude gewoontes te doorbreken, is het enige dat je met al dat bewustzijn creëert een gevoel van onbehagen.”
Om de stap van ‘anders kijken’ naar ‘anders doen’ te zetten, moeten we volgens Matthijs Schouten als individu én als maatschappij drie fases doorlopen:
Durf te concluderen dat we er een puinhoop van hebben gemaakt
Binnen één generatie hebben we de aarde een ongelooflijk veel schade toegebracht, waarvan we niet weten of we het nog kunnen herstellen. Het proces van rouw om wat we hebben verloren en de lelijkheid die we hebben gecreëerd, is cruciaal om door te kunnen gaan. Zodra de periode van rouw voorbij is, ontstaat er ruimte voor de vraag: wie willen we worden? Die vraag kunnen we alleen beantwoorden als we eerlijk tegen onszelf zijn.
Voel dat je verbonden bent met álle levende wezens
De verwondering over het besef dat je wezenlijk onderdeel bent van de natuur – iets dat groter en mooier is dan jijzelf – is geweldig.
Stop met je machteloos te voelen
Veel mensen hebben het gevoel dat ze als individu – te midden van de politiek, multinationals en het financiële systeem – geen verschil kunnen maken. Maar als onderdeel van het grotere geheel kun je er niet níet toedoen. Binnen een ecologisch systeem is elk deeltje via ontelbare relaties met alle andere verbonden. De meeste tijd hebben we dan ook niet door dat we de wereld veranderen, maar dat betekent niet dat we het niet doen.
Het moment waarop we massaal weten én voelen dat we met alles wat we denken, zeggen en doen de toekomst mede vormgeven, is volgens Matthijs het moment waarop we in staat zijn om een duurzame wereld te creëren, waarin alle levende wezens gelukkig en veilig zullen zijn.
Dit is een bewerkt artikel van de website van MaatschapWij, een project van De Publieke Zaak.